Erzurum Karaz: Çoban Zamanlarının Eşitlikçi Toplumu ve Barışçı Hayvan Yetiştiriciliği

Erzurum Müzesi’nde düzenlenen Müzelik Sohbetler kapsamında Prof. Dr. Mehmet Işıklı, Karaz kültürünün dip tarihine dair çarpıcı ipuçlarını paylaştı. Moderatörlüğünü Erzurum Müzesi Müdürü Hüsnü Genç’in üstlendiği oturumda Işıklı, 1940’lı yıllarda Erzurum’da başladığına inanılan kazıların öneminden, Karaz halklarının yaşam biçimine kadar bir dizi konuyu ele aldı.

Karaz kültürünün ortaya çıkışı ve yaşam biçimi: 6000-6500 yıl önce görülen bu topluluklar, hayvancılıkla geçinenler olarak öne çıkıyor. Kısmen yerleşik, kısmen göçebe bir yaşam süren bu halklar, tarımı hayvancılıkla birlikte yürütüyordu. Köyler genelde 30-50 haneden oluşuyor; bazı köyler 100-120 kişiye kadar çıkabiliyordu. Ovaların içinde savunmasız olmayan höyükler kuruyor ve taş kerpiç ya da dökme çamur duvarlı evlerle barınıyorlardı; günümüzde gördüğümüz köy evlerinin temelini oluşturan mimari yapı bu döneme ait.

İstilayı veya savaşları işaret eden buluntuların azlığı, Karaz toplumunun barışçıl ve eşitlikçi bir sosyal yapı sergilediğini düşündürüyor. Evler ve mahalleler arasındaki farklar belirgin değildi; tahribat tabakaları da nadirdi. Bu durum, bölgedeki köylerin yüksek ölçüde kurumsal hiyerarşiden bağımsız olduğunu gösteriyor.

İnanç sistemleri ve arkeolojik izler: Yazı bulunmaması nedeniyle tapınak benzeri yapılar da gün yüzüne çıkmadı. Dağ ve köy isimleri ile topluluklar arasındaki ilişkiler konusunda net bilgilere ulaşmak güçleşti; bu yüzden motifler ve bezemeler üzerinden kültüre dair anlamlar çıkarmaya çalışıyoruz.

Toplumsal yapının eşitlikçi doğası: Karaz halklarında yönetici- yönetilen ayrımı belirgin değildi; evler birbirine benziyordu ve savaş/işkence gibi sosyal kırılmalar görülmüyordu. Silahlar azdı; savunma duvarları yok denecek kadar azdı. Envanterde kap kacak, ocak gibi ev içi eşyalar bulunuyordu, ancak militarist öğeler oldukça sınırlıydı. Bu nedenle bazı İngiliz arkeologlar onları barışçıl çobanlar olarak nitelemişlerdir. Karaz yaylalarında hayatta kalma savaşı çoğunlukla otlak ve su için yapılmaktaydı.