Kudüs Tapu ve Efkâf Defterleri: Osmanlı Arşivlerinde Dijitalleşen Miras

Kudüs, 1516’da Yavuz Sultan Selim’in fethiyle Osmanlı yönetimine geçtikten sonra yaklaşık dört asırlık bir dönemde Türk hâkimiyetiyle şekillendi. Osmanlı arşivlerinde Kudüs’e ait tapu kayıtlarının sayısı 170.000’i buluyor ve bu zengin miras, arşivciliğin de temel taşlarından biri olarak kabul ediliyor.

Eski Yazı Uzmanı Hakkı Şahin’in ifadeleriyle, Osmanlı Devleti kıtalar arası bir hâkimiyet kurmuş, çok çeşitli millet ve inançları aynı yönetim alanında bir araya getirerek resmi evrakın korunmasına büyük özen göstermiştir. Bu belgelerin saklandığı en önemli arşivlerden biri Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü arşividir. Osmanlı’dan günümüze kalan bu miras, Türkiye sınırlarını aşan birçok millete ait tarihsel kayıtların da ana kaynağı konumundadır.

Osmanlı hudutları içinde arazi, nüfus, hayvan ve ürünlerin miktarları ile gelirlerin kaydedildiği tapu tahrir defterleri, çoğu zaman mülkiyet öncesi döneme işaret eder. Kudüs’e ait efkâf defteri de bu kapsamda 1562 yılında başlayan ve 144 vakfın gelir ve giderlerini kayıt eden önemli bir kayıttır.

Şahsi kayıtlar da bulunuyor mu? Osmanlı’da mülkiyet kavramı, Tanzimat Fermanı’nın etkisiyle 1839’da resmen tanınmış ve taşınmazlar kayıt altına alınmıştır. Bu süreçte hak sahiplerine tuğralı tapu senetleri verilir; Defterhane-i Âmire Kalemi bu işlemi yürütür ve defterler iki nüsha olarak hazırlanır. Mahalledeki kayıtlar bir nüshada kalırken diğer nüsha merkeze iletilir. Doğal afetler ya da yangın gibi durumlarda zarar görürse, merkezden çoğaltılarak ilgili yere yeniden gönderilir.

Bu kayıtların dijital ortama aktarılması mümkün mü? Koruma standartlarına uygun olarak arşiv çalışmaları sürdürülürken, 2005 yılında TARİVS Projesi başlatıldı. Bu çerçevede yurt dışına ait zabıt ve tahrir defterlerinin dijital görüntüleri alınıp özel mülkiyete ilişkin kayıtlar transkripsiyon yoluyla metne dönüştürüldü. Şu anda internet üzerinden isme göre sorgulama yapılabiliyor. Defterlerde, taşınmazın bulunduğu il, ilçe, köy; hududu, mevkii, miktarı; elde edilme şekli ve kimin adına tescil edildiği gibi bilgiler yer alıyor; malik isimleri baba adıyla birlikte kaydediliyor.

Defter içerikleri nedir? Bu kayıtlar zabıt defterleridir ve özel mülkiyetle ilgili bilgileri içerir. Taşınmazın köyü, hududu, miktarı ve kime tescil edildiği gibi hususlar burada ayrıntılı olarak bulunur. Malikin ad ve baba adı da kayıtlıdır. Uluslararası alanda bir geçerliliği var mı? Resmi devlet belgeleri olan bu kayıtlar, hukuki delil olarak da kullanılabilir ve hazine niteliğini taşır.

Kudüs için Türkiye’deki bulundurulmasının önemi nedir? Arşivimizde yalnızca Kudüs ya da Filistin’e dair kayıtlar olmayıp, geçmişimizle köprü kuran 26 ülkenin kayıtları da bulunuyor. Osmanlı mirasının devamı olan bu devletler, 14’ü Avrupa, 11’i Asya ve biri Kuzey Afrika’da olmak üzere çeşitli bölgelerden oluşuyor. Bu ülkelere arşiv desteği sunuluyor. Defterler iki nüsha halinde hazırlanmıştır: mahalledeki bir nüsha ve merkeze giden otra nüsha. Günümüze ulaşan merkez defterleri hala korunuyor; mahalledeki kayıtlar ise çoğu zaman kayıp veya zarar görmüş durumda. Buna karşın mevcut olan tüm defterler hâlen arşiv güvenliği altında korunmaktadır.